جنگ اوکراین و فرصت‌سوزی‌های ایران حمید شیرازی

جنگ اوکراین، نقش گاز طبیعی در آینده، و فرصت سوزی‌های ایران
اندرخم غنی‌سازی اورانیوم ‏

تهاجم نظامی غیرانسانی روسیه به اوکراین رویدادی است که می‌تواند اثرات سیاسی زیادی در روابط ‏سیاسی و اقتصادی جهان معاصر و آینده داشته باشد، از رویداد‌هایی که بعدا در مورد ان احتمالا ‏گفته خواهد شد که “جهان بعد از این رویداد دیگر جهان قبلی نبود”. این تهاجم حاصل سلسه ‏درگیری و رقابت‌هایی است که در دو دهه گدشته و خصوصا در یک دهه گدشته در حول‌وحوش باز ‏تعریف و یا بازسازی ساختار جدید قدرت در جهان به وقوع پیوسته. جهانی که بعد از فروپاشی شوروی ‏سابق مدتی به نظر تک‌قدرتی می‌رسید. این درگیری‌ها در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، ‏نظامی، تشکیل بلوک‌های جدید قدرت، یارگیری از کشورهای کم‌قدرت‌تر در بلوک‌بندی‌های جدید ‏جهانی و.. در دو دهه گذشته قابل مشاهده بوده است.

هدف از این نوشتار پرداختن به نقش منابع ‏گاز طبیعی روسیه به عنوان یکی از مهمترین عوامل شکل‌دهنده این کشاکش‌ها تا جنگ اوکراین ‏است. گازطبیعی بی‌شک یکی از مهمترین و پر تقاضاترین حامل‌های انرژی می‌باشد و نقش تعیین‌‏کننده‌ای در روابط بین‌المللی در آینده خواهد داشت. در راستای این هدف سعی شده با اختصار در ‏مورد توان‌مندی روسیه بعد از فروپاشی شوروی، نقش مهم گاز طبیعی در جهان کنونی، تغیرات ‏تکنولوژیک در زمینه انتفال آن، تلاش غرب برای کاهش برتری نسبی روسیه در تامین گاز اروپا، برنامه‌‏ریزی گسترده برای رسیدن به این مقصود از سوی غرب، و در نهایت فرصت‌سوزی‌های کشورمان در ‏یک دهه گذشته در گسترش میادین گازی بحث گردد.

گفتنی است که سیاست نامتعادل خارجی به ‏ویژه در دو دهه گذشته، توقف در گردنه غنی‌سازی اورانیوم در دهه گذشته، و اعمال تحریم‌ها ‏مهمترین عواملی است که موجب عقب ماندگی اصلی کشور در گسترش میادین گازی بوده.‏

توانمندی اقتصادی روسیه بین سال‌های ۱۹۹۱ تا ۲۰۲۱‏
‏روسیه از زمان سقوط شوروی سابق در سال ۱۹۹۱ تا تهاجم به اوکراین در ۲۰۲۲ از یک کشور تقریبا ‏ورشکسته با بدهی زیاد و ذخایر ارزی ناچیز که حتی قادر به تامین انرژی و غله خود نبود به یک ‏قدرت اقتصادی و سیاسی مطرح در جهان تبدیل شد. نگاهی به بدهی خارجی روسیه گویای آن است ‏که نسبت بدهی خارجی به درامد ناخالص داخلی در ۱۹۹۹ حدود ۹۰.۹ درصد بوده، این میزان در سال ‏‏۲۰۲۱ به میزان ۲۶.۹ درصد رسید که کاهش شدیدی را نشان می‌دهد. حجم ذخائر ‏ارزی روسیه در ۲۰۲۱ به ۶۰۰ میلیارد دلار(۱) بالغ شد.

این رشد سریع دلایل گوناگونی دارد از جمله ‏سرازیر شدن سرمایه و تکنولوژی غربی، ورود به بازارهای جهانی، وجود منابع عظیم نفت و گاز، و ‏استفاده از تکنولوژی پیشرفته برای بهره برداری از این منابع. قدر مسلم ان است که یکی از مهمترین ‏عوامل رشد توان مندی سیاسی و اقتصادی روسیه وجود منابع نفت و گاز و استفاده درست از ان‌ها ‏در جهت منافع ملی کشور بوده است. وابستگی شدید اروپا به ویژه المان به گاز روسیه از مدت‌ها ‏قبل حتی از زمان ترامپ از عومل نگرانی امریکا بوده. ترامپ در جولای سال ۲۰۱۸ در بروکسل اعلام ‏کرد که استفاده از خطوط انتقال گاز روسیه در دریای بالتیک “باعث می‌شود که المان اسیر روسیه ‏شود”(۲). بی سبب نیست که پس از جنگ اوکراین در راستای این سیاست، المان استفاده از دومین ‏خط انتقال گاز بالتیک را بایکوت کرد.

دلایل تقاضای رو به افزایش گاز طبیعی (Natural Gas)‏
‏گاز متان در منابع گاز که با نام گاز طبیعی شناخته می‌شود پاک‌ترین سوخت در میان سایر سوخت‌های فسیلی است (۳). گاز طبیعی پس از استخراج از چاه دارای ناخالصی‌های چندی است که پس از ‏پالایش و جداکردن موادی نظیر آب و هیدروژن سولفید (H2S) و سایر مواد زائد در نهایت به ‏صورت گاز متان با درجه خلوص بالا آماده مصرف می‌شود. آلودگی هوای ناشی از استفاده از این گاز ‏به عنوان سوخت در مقایسه با سایر سوخت‌های فسیلی بسیار کمتر است. افزون بر آن، این گاز ‏دارای ارزش حرارتی بسیار بالاست و به همین جهت اگر از آن برای تولید انرژی الکتریکی استفاده شود ‏میزان کربن دی اکسید(CO2) تولید شده که از گاز‌های گل‌خانه‌ای است، تقریبا نصف میزان کربن ‏دی اکسیدی است که اگر برای تولید همان میزان انرژی از ذغال سنگ استفاده شود.

افزون بر مصارف ‏سوختی، این گاز در صنایع پتروشیمی، تولید فولاد از طریق احیا مستقیم، و برخی صنایع دیگر به ‏عنوان ماده اولیه استفاده می‌شود. مجموع این خواص باعث شده که تقاضای بسیار زیادی برای ‏این گاز در جهان کنونی که توجه به حقظ محیط زیست روزافزون است، وجود داشته باشد. تهاجم ‏روسیه به اوکراین نیز از عواملی است که در زمانی کوتاه تقاضا برای این سوخت را افزایش داده است.(۴)

روش‌های انتقال گاز طبیعی

‏۱- از طریق لوله‎ ‎
استفاده از خطوط لوله برای انتفال گار طبیعی مهمترین روش برای انتقال این حامل انرژی در فاز ‏گازی است. مسیر خطوط لوله می‌تواند زمینی و یا اختلاطی از زمینی و دریایی باشد. تعداد زیادی از ‏این خطوط لوله در جهان وجود دارند. از مشهور ترین این خطوط لوله که این روز‌ها در سطح بین ‏المللی در رابطه با تهاجم نظامی به اوکراین مطرح شده خطوط انتفال گاز نورد استریم۲ (Nord Stream 2) از روسیه به آلمان به طول ۱۲۳۰ کیلومتر است که دومین خط لوله در کنار خط اول ‏است که بخشی از آن از زیر دریای بالتیک عبور می‌کند.

روسیه پایان ساخت آن را در سپتامبر ۲۰۲۱ ‏اعلام کرد ولی به علت شروع بحران در مرزهای اوکراین و تحریم‌های وضع شده از سوی امریکا علیه ‏روسیه در ژانویه ۲۰۲۱ (در آخرین روزی که ترامپ در مسند ریاست جمهوری بود)، بهره برداری از آن ‏دچار مشکلاتی شد. در نهایت در فوریه ۲۰۲۲ به خاطر تهاجم روسیه به اوکراین، آلمان مجوز بهره ‏برداری از آن را صادر نکرد.

بی‌شک بلا مصرف شدن این خط لوله با توجه به سرمایه‌گذاری سنگینی ‏که در احداث آن شده بود یکی از اصلی‌ترین علل خشم روسیه در رویارویی با غرب و ایجاد بحران ‏اوکراین بوده. در این راستا جای پای سیاست امریکا در کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه و در نتیجه ‏کاهش نفوذ سیاسی روسیه در اروپا مشهود است(۵). ‏
‏ ‏
‏۲- انتقال گاز طبیعی مایع شده (Liquefied natural gas LNG) از طریق کشتی
پیدا کردن راهی برای رساندن گاز به نقاطی که کشیدن خط لوله به آنها از محل تولید گاز مشکل ‏بوده و یا خط لوله وجود نداشته با توجه به افزایش روز افزون تقاضا برای گاز طبیعی در یک دهه ‏گذشته بسیار مورد توجه مصرف کنندگان و صادر کنندگان بوده. به عنوان مثال صادرات گاز ایران به ‏اروپا همواره با مشکل خط لوله به خاطر مسایل سیاسی اقتصادی روبرو بوده است. در دو دهه اخیر ‏با توجه به وابستگی شدید اروپا به گاز روسیه که از طریق خط لوله منتقل می‌شود، انتقال گاز طبیعی ‏به صورت مایع و از نقاط مختلف تولید به عنوان یکی از روش‌های مقابله با این انحصار مد نظر ‏کشور‌های غربی بوده.

تبدیل گاز متان از فاز گازی به فاز مایع و حمل آن به‌وسیله کشتی راهی است ‏که علیرغم قیمت تمام شده بالاتر عملی‌ترین راه برای انتفال گاز طبیعی است. مشکل در این روش مایع کردن گاز طبیعی است. این فرایند از مدت‌ها قبل شناخته شده بود ولی به علت انرژی‌بری ‏زیاد چندان مقرون به صرفه نبود. در این فرایند گاز طبیعی باید تا منهای ۱۶۲ درجه سانتیگراد سرد ‏شود تا از فاز گازی به فار مایع تغیر حالت پیدا کند. در این تغییر فاز حجم گاز تا ۶۰۰ برابر کاهش ‏یافته که انتفال میزان عظیمی از گاز با حجمی به مراتب کمتر را ممکن می‌سازد. گاز طبیعی مایع ‏شده سپس از طریق کشتی‌هایی که دارای تانک عایق شده هستند در همین درجه حرارت بسیار ‏پایین انتقال پیدا می‌کند.(۶)

در یک دهه اخیر این روش به خاطر بالا رفتن قیمت گاز و مسایل سیاسی روزانه بیشتر کار برد پیدا ‏کرده و یکی از روش‌هایی است که برای شکستن انحصار روسیه در تامین گاز اروپا به کار گرفته شده. ‏این روش اجازه می‌دهد که گاز طبیعی مایع از محل تولید به نقاط مصرف گوناگونی فرستاده شود که ‏از مزیت‌های این روش انتقال است. در انتقال گاز از طریق لوله صرفا می‌توان گاز را از نقطه تولید ‏به ترمینال مصرف در کشور مقصد انتقال داد.

به عنوان مثال امریکا از طریق خط لوله فقط به مکزیک و کانادا گاز صادر می‌کند در حالیکه گاز طبیعی ‏مایع را به حدود ۵۰ کشور نظیر کره جنوبی، ژاپن، هلند، اسپانیا، و…صادر می‌کند.(۷)
‏ ‏
میزان صادرات گاز طبیعی مایع از سوی کشور‌های مختلف
جدول زیر میزان صادرات گاز طبیعی مایع از سوی کشور‌های مختلف در سال ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد.‏‏(۸) از خاورمیانه فقط نام قطر در این جدول آمده که رتبه دوم را از نظر صادرات داراست. قطر ‏قصد دارد تا سال ۲۰۲۷ صادرات خود را از ۷۷.۴ میلیون تن در سال به ۱۲۶ میلیون تن افزایش ‏دهد.(۹) این جدول نشان می‌دهد که هیچ یک از کشور‌های دیگر خاورمیانه در حال حاضر به علت ‏نداشتن تکنولوژی گاز طبیعی مایع صادر نمی‌کنند. جالب است که استرالیا که در نیم کره جنوبی قرار ‏دارد از طریق کشتی گاز مایع طبیعی را به کشور‌های دیگر صادر می‌کند و دارای مقام اول از نظر میزان صادرات ‏در سال ۲۰۲۱ بود. بر اثر جنگ اوکراین، آلمان ناگهان به قطر برای افزایش ظرفیت تولید گاز مایع و ‏صدور ان به آلمان روی آورده است.(۱۰)‏

گفتنی است که بیشتر افزایش تولید گاز مایع در استرالیا و امریکا در طول سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ ‏اتفاق افتاده که بیانگر آن است که این روش انتقال در سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته.(۱۱)‏

میزان صادرات و قیمت گاز امریکا در دو فازمایع و گاز ۲۰۱۶-۲۰۲۱‏
جدول زیر میزان صادرات گاز امریکا را به میلیون فوت مکعب در بین سال‌های ۲۰۱۶-۲۰۲۱ نشان می‌دهد. بر طبق این جدول میزان صادرات گاز مایع امریکا بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ حدود ۱۹۲ ‏برابر افزایش یافته است. این افزایش نشان می‌دهد که تولید و صادرات گاز طبیعی از این روش ‏سالانه رو به افزایش بوده است و احتمالا بعد از تهاجم روسیه به اوکراین و در راستای شکستن ‏انحصار روسیه حجم سرمایه‌گذاری و تولید گاز طبیعی مایع افزایش چشمگیرتری خواهد یاداشت. ‏

جالب توجه است که در سال ۲۰۱۶ قیمت هر ۱۰۰۰ فوت مکعب گاز که با خط لوله منتقل شده ۲.۷۹ ‏دلار بوده، در همان سال قیمت ۱۰۰۰ فوت مکعب گاز که به صورت مایع حمل شده بود مبلغ ۴.۷۱ ‏دلار بوده که هفتاد درصد بالاتر بوده است . در سال ۲۰۲۱ این دو قیمت به ترتیب ۶.۳۸ و ۷.۶۰ دلار ‏بوده که نشان می‌دهد قیمت گاز مایع فقط ۱۹ در صد بالاتر بوده است که نشان می‌دهد گاز مایع می‌تواند با گاز طبیعی از نظر قسمت رقابت کند.(۱۲) ‏

صادرات گاز طبیعی مایع امریکا به اروپا در ماه گذشته ۱۶ درصد افزایش داشته که این افزایش دقیقا به ‏خاطر جنگ اوکراین بوده است.(۱۳) گفتنی است که امریکا از سال‌ها پیش با به‌کارگیری تکنولوژی ‏جدید فراکینگ به شدت میزان تولید گاز طبیعی خود را بالا برده است که امروز اثرات اقتصادی و ‏سیاسی آن را شاهدیم. ‏

پروژه تعریض کانال پاناما
برای افزایش صادرات گاز مایع طبیعی استفاده از کشتی‌های عظیم با گنجایش ذخیره بالا ضروری ‏است. یکی از محدودیت‌های امریکا برای صادرت گاز به آسیا محدودیت کانال پاناما برای عبور کشتی‌های بزرگ بود. از این رو پروژه تعریض کانال پاناما برای عبور کشتی‌های بزرگ در دستور کار قرار ‏گرفت. این پروژه با هزینه ۵.۳ میلیارد دلار در ماه جولای سال ۲۰۱۶ به پایان رسید. دقیفا همان ‏سالی که تولید گاز طبیعی مایع در امریکا شروع به افزایش نمود. چنانچه مشاهده می‌شود برنامه‏ریزی و سرمایه‌گذاری‌های زیادی برای انتقال گاز مایع از سال‌ها قبل انجام گرفته بود که تعریض ‏کانال پاناما یکی از نمونه‌های پر هزینه آن است.(۱۴)

چالش‌های ایران دریک دهه گذشته در استخراج و صدور گاز طبیعی
ایران از نظر حجم ذخائر گازی در دنیا رتبه دوم را دارد، ولی در مورد استخراج و صدور گاز در دو دهه ‏گذشته با چالش‌های فراوانی روبرو بوده. در این مورد مطالب زیادی گفته شده که به راحتی در ‏سایت‌های گوناگون ایرانی و غیر ایرانی قابل دسترس است که یک نمونه آن در این جا ذکر شده: “‏علیرغم داشتن منابع عظیم نفت و گاز، ایران هنوز دارای برنامه و سیاست خارجی منسجمی برای ‏شرکت در بازار جهانی گاز نیست. صرف نظر از صدور ۱۰ میلیون متر مکعب گاز به ترکیه و ۲۵ میلیون ‏متر مکعب به عراق، ایران صادرات دیگری در این زمینه ندارد. در حال حاضر ایران دارای چندین ‏پروژه برای تولید گاز طبیعی مایع است که از سوی کمپانی‌های خارجی به خاطر تحریم‌ها با استقبال رو برو نشده و خود نیز دارای سرمایه لازم برای اجرای آن‌ها نیست. باید توجه داشت که بیشتر ‏میادین نفت ایران درنیمه دوم عمر خود هستند و تولید آن‌ها با افت ۸ درصد در سال روبروست”.(۱۵)

اغلب پروژه‌های گازی ایران به خاطر تحریم‌های گوناگون که از دو دهه قبل اعمال شده با مشکل ‏سرمایه‌گذاری و دریافت تکنولوژی روبرو بوده است. ایران از سال‌های گذشته در پی ایجاد واحد‌هایی برای مایع‌سازی گاز طبیعی و انتقال آن از طریق کشتی بوده و شرکتی با نام “شرکت مایع‌سازی ‏گاز طبیعی ایران” در این زمینه تاسیس کرده، که وقتی به سایت آن مراجعه شود اطلاعات مربوط به ‏مایع‌سازی گاز طبیعی موجود نیست.(۱۶)
‏
در مورد عملیات این شرکت و سرانجام آن، مطالب زیادی در سایت‌های ایران آمده که باور نکردنی ‏است به عنوان مثال “طرح ایران ال‌ان‌جی از طرح‌هایی است که به گفته کارشناسان مطالعه فنی ‏درستی نداشته و با وجود ۲.۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری زیر آفتاب مانده و خاک می‌خورد”.(۱۷)‏

این در حالی است که همان‌طور که آمد قطر بدون مشکل واحد‌های خود را گسترش داده و از میدان ‏مشترک پارس جنوبی با ایران به شدت گاز استخراج می‌کند و قرار است ظرفیت تولید و صدور گاز مایع ‏خود را تا چهل درصد بالا برد. بعد از تهاجم به اوکراین و امکان قطع صدور گاز روسیه به آلمان در هفته‌های اخیر ناگهان کویت و عربستان به صحبت برای استخراج از میدان مشترک دیگری با ایران به نام ‏آرش پرداختند. وزیر خارجه کویت ابتدا حتی مشارکت ایران در این میدان را تکذیب کرد ولی بعدا این ادعا ‏را پس گرفت.(۱۸)‏

اندرخم غنی‌سازی اورانیوم و فرصت‌سوزی‌ها
همانطور که آمد یکی از مهمترین منابع تولید انرژی در آینده گاز طبیعی است که ایران دومین ذخایر ‏آن را دارد. به علت تحریم‌هایی که از دو دهه پیش به صورت مقطعی و بعدا در سال ۲۰۱۲ به ‏صورت بسیار گسترده بر ایران اعمال شد و بعد از آن برجام که اوضاع را کمی بهتر کرد و سپس تحریم‌هایی که در زمان ترامپ دوباره با شدت بیشتری اعمال شد صنایع گاز ایران فرصت‌های زیادی را بر ‏باد داده است. بی‌شک صنایع گاز ایران از مهمترین بخش‌های اقتصادی کشور بوده که بزرگ‌ترین ‏صدمات را از تحریم دیده، از دوسو اجازه رشد به آن داده نشد و دچار فترت غیرقابل جبرانی شده. ‏یکی از سوی آمریکا و تحریم‌هایش که در تمام پروژه‌های گازی ایران به خصوص خطوط انتقال آن ‏مشکل‌آفرینی می‌کرد و دیگری از سوی روسیه که به منظور حفظ برتری در تامین گاز اروپا روی ‏خوشی با گسترش تولید گاز در ایران نداشت.‏

این در حالی است که پروژه غنی‌سازی اورانیوم نیز پیشرفت چندانی نکرده و اگر هم بکند بازده ‏اقتصادی مفیدی نخواهد داشت و بیشتر در معادلات سیاسی جای دارد. به عنوان مثال رجب صفروف ‏نماینده روسیه در امور ایران گفته “یک ایران غرب‌گرا برای روسیه بدتر از یک ایران اتمی است”. ‏احتمالا غرب هم به طور معکوس همین گونه می‌اندیشد که نشان از آن دارد پروژه اتمی ایران چندان ‏از دید قدرت‌های جهانی اهمیتی که ایران تصور می‌کند را ندارد. از نظر نیروگاه اتمی نیز ما کماکان ‏فقط نیرو گاه بوشهر با ظرفیت محدود تقریبا ۱۰۰۰ مگاوات را داریم که بهره‌برداری آن با مشکلاتی ‏فراوانی روبروست و چیزی به آن اضافه نشده، در حالی که امارات در آن سوی خلیج فارس در طول یک ‏دهه نیروگاهی با ظرفیت بیش از ۵۰۰۰ مگاوات شامل چهار واحد ۱۴۰۰ مگاواتی ایجاد کرده است.(۱۹)

جنگ اوکراین موجب تغییراتی زیادی در معادلات جهانی به خصوص در بازار گاز طبیعی شده، از جمله تلاش برای کاهش حضور روسیه در بازار گاز اروپا و استقبال از ورود کشور‌های دیگر به این ‏بازار. این شرایط فرصت مغتنمی است برای ایران که از آن برای جبران فرصت‌های از دست‌رفته ‏استفاده کند و با سیاستی مستقل و ملی از گردنه غنی‌سازی عبور کرده و خود را از شر غول خود‏ساخته‌ای به نام غنی‌سازی که کل کشور و توسعه آن را به گروگان گرفته رها کند. توسعه میادین ‏گازی و دست‌یابی به تکنولوژی گاز طبیعی مایع با توجه به مطالبی که آمد می‌تواند در توسعه ‏اقتصادی کشور در شرایط مطلوب کنونی نقش برجسته‌ای ایفا کند. آیا حاکمیت چنین اراده و ‏خواستی دارد و یا همچنان می‌خواهد با توهمات خود در گردنه ضدملی غنی‌سازی در جا زند؟ ‏

مراجع:‏